School of Ayurved

सध्या अनेकांना भूक नसली तरी, नाष्टा कराची सवय लागली आहे ! खरतर लॉकडाऊन व संचारबंदीमुळे व्यायाम काम नाही घरी बसून ३ वेळा उदरभरण जोरात चालू आहे ! लोकांना भूक नसताना का खाता ? असे विचारले तर  ▪वेळ झाली म्हणून ▪सगळ्यांबरोबर मी पण खातो ▪सवय आहे अनेक दिवसांची म्हणून ▪ताकद यायला हवी म्हणून ▪काम करायच आहे नंतर वेळ मिळणार नाही म्हणून ▪पौष्टिक नाष्टा नाही केला तर इम्युनिटी कशी मिळणार ▪औषध घ्यायची असतात म्हणून  नाष्टा करतो ! अश्या अनेक कारणांची यादी आम्ही दर रोज ऐकतो ! पण मूळात "भूक लागलेलीच नसते !" अश्या सर्वांना आज न उद्या  अजीर्ण होण्याची शक्यता असते. त्यातही, विशेषत: ▪कोविड व इतर व्याधींचे रुग्ण ▪ताप आलेले सर्व जण ▪भूक मंदावलेले ▪अजीर्ण होत असलेले ▪मलावष्टमभ असलेले ▪अम्लपित्त असलेले ▪आमवात असलेले ▪सकाळी उठल्यावर आळस जडपणा जकडले असलेले अश्या सर्वांनी, नाष्टा टाळावा. ह्या सर्वांची प्राथमिक चिकित्सा #लंघन अर्थात, कमी मात्रेतला हल्का पचायला सोप्पा आहार ! सध्या कोविड रुग्णांना  बदाम अक्रोड पासून उकडलेल्या अंड्यापर्यंत काही ही दिले जाते !  हे अत्यंत चुकीचे आहे ! ▪विशेषत: भूक...

Gairik भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण धातूपधातुरसोपरसरत्नोपरत्नविषोपविषादिवर्ग उपरस गन्धो हिङ्गुलमभ्रतालकशिलाः स्रोतोऽञ्जनं टङ्कणं राजावर्तकचुम्बको स्फटिकया शङ्खः खटी गैरिकम्।  कासीसं रसकं कपर्दसिकताबोलाञ्च कङ्कुष्ठकं सौराष्ट्री च मता अमी उपरसाः सूतस्य किञ्चिद्गुणेः ।।९१| गैरिक, सुवर्णगैरिक गैरिकं रक्तधातुश्च गैरेयं गिरिजं तथा । सुवर्णगैरिकं त्वन्यत्ततो रक्ततरं हि तत् ।।१३१| गैरिकद्वितयं स्निग्धं मधुरं तुवरं हिमम्। चक्षुष्यं दाहपित्तास्रकरफहिक्काविषापहम् ॥१३२|| भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण १. मिश्रवर्ग प्रतिनिधिद्रव्य माक्षिकस्याप्यभावे तु प्रदद्यात्स्वर्णगैरिकम्।

🌹🌹 कियन्तः शिरसीयोऽध्याय Part 2  शोकोपवासेत्यादि हृद्रोगलक्षणम्। शोकोपवासव्यायामरूक्ष१शुष्काल्पभोजनैः । १ अथवा 'शीतरूक्षाल्पभोजनैः इति पाठः! वायुराविश्य हृदयं जनयत्युत्तमां रुजम् ॥३०॥ वेपथुर्वेष्टनं स्तम्भः प्रमोहः शून्यता द२रः ।  २ अथवा योगीन्द्रनाथसेनस्तु 'द्रवः इति पठति, 'द्रवः द्रुतत्वं इति च व्याख्यानयति ! वेष्टनम् उद्वेष्टनमिव।  दरः दरदरिका।  हृदि वातातुरे रूपं जीर्णे चात्यर्थवेदना ॥३१॥ उष्णाम्ललवणक्षारकटुकाजीर्णभोजनैः । मद्यक्रोधातपैश्चाशु हृदि पित्त्ं प्रकुप्यति ॥३२॥ हृद्दाहस्तिक्तता वक्रे तिक्ताम्लोद्गिरणं क्लमः । तृष्णा मूर्च्छा भ्रमः स्वेदः पित्तहृद्रोगलक्षणम् ॥३३॥ अत्यादानं गुरुस्निग्धमचिन्तनमचेष्टनम् । अचिन्तनम् अल्पचिन्तनम्।  निद्रासुखं चाभ्यधिकं कफहृद्रोगकारणम् ॥३४॥ हृदयं कफहृद्रोगे सुप्तं स्तिमितभारिकम् । तन्द्रारुचिपरीतस्य भवत्यश्मावृतं यथा ॥३५॥ अश्मावृतम् अश्माक्रान्तम्।  हेतुलक्षणसंसर्गादुच्यते सान्निपातिकः ।  (हृद्रोगः कष्टदः कष्टसाध्य उक्तो महर्षिभिः) त्रिदोषजे तु हृद्रोगे यो दुरात्मा निषेवते ॥३६॥ तिलक्षीरगुडादीनि ग्रन्थिस्तस्योप...

भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण २. हरीतक्यादिवर्ग अहिफेनक उक्तं खसफलक्षीरमाफूकमहिफेनकम्। आफूकं शोषणं ग्राहि श्लेष्मघ्नं वातपित्तलम्।  तथा खसफलोदभूतवल्कलप्रायमित्यपि।|२०८|| भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण धातूपधातुरसोपरसरत्नोपरत्नविषोपविषादिवर्ग उपविष अर्कक्षीरं स्हीनुक्षीरं लाङ्गली करवीरकः |  गुञ्जाऽहिफेनो धत्तूरः सप्तोपविषजातयः ||१८६|| धन्वन्तरिनिघण्टु ६. सुवर्णादिवर्ग अफूक अफूकं तद्द्रवीभूतमहिफेनमफेनकम्।  अफूकं शोधनं ग्राहि श्लेष्मघ्नं वातपित्तलम् ।।११४|| ७. मिश्रकादिवर्ग उपविषगण भल्लातकं चातिविषं चतुर्भागं च खाखसम्। करवीरं द्विधा प्रोक्तमहिफेनं द्विधा मतम् ||१३१||  धत्तूरश्च चतुर्धा स्याद्दुविधा गञ्जाननिर्विषाः |  विषमुष्टिल्लाङ्गली च गणश्चोपविषाह्वयः ||१३२|| मदनपालनिघण्टु १. अभयादिवर्ग अहिफेन आफूकं तद्रसोद्भूतमहिफेनं सफेनकम्।  आफूकं शोषणं ग्राहि श्लेष्मघ्नं वारतपित्तलम्।।३४५||

सूत्रस्थानम् - १७. कियन्तःशिरसीयोऽध्यायः Part 1 पूर्वचतुष्कचतुष्टयेन भेषजमभिहितं,  सम्प्रति तद्विषयरोगाभिधानार्थं रोगचतुष्कोऽभिधातव्यः , चिकित्सा च विधेयत्वेनैव प्रधानमतः प्रथममुक्ता,  किञ्च दर्शितश्चायं प्रथमाध्याय एव सम्बन्धः, एवं चाङ्गेषु मर्मसु च प्रधानभूतशिरोहृदयरोगाभिधायकत्वेन कियन्तः शिरसीयोऽभिधीयते॥१-२॥ सन्धारणाद्दिवास्वप्नाद्रात्रौ जागरणान्मदात् । सन्धारणादिति वेगसन्धारणात्। उच्चैर्भाष्यादवश्यायात् प्राग्वातादतिमैथुनात् ॥८॥ गन्धादसात्म्यादाघ्राताद्रजोधूमहिमातपात् । गुर्वम्लहरितादानादति शीताम्बुसेवनात् ॥९॥ हरितम् आर्द्रकादि। अतीति पूर्वेण परेण च शीताम्बुसेवनादित्यनेन सम्बध्यते शिरोऽभिघा१ताद्दुष्टामाद्रोदनाद्बाष्पनिग्रहात् । पाठभेद - १ अथवा 'शिरोभितापात् इति पाठः ! दुष्टादामात् दुष्टामात्; किंवा उष्णामात् इति पाठः, तत्रोष्णाच्चामाच्चेत्यर्थः। मेघागमान्मनस्तापाद्देशकालविपर्ययात् ॥१०॥ देशकालविपर्ययादित्यत्र देशविपर्यय उपसर्गगृहीतत्वं देशस्य।  वातादयः प्रकुप्यन्ति शिरस्यस्रं च दुष्यति । अस्रं च प्रदुष्यतीत्यभिदधानः सर्वशिरोरोगेषु रक्तदुष्टिं दर्शयति॥८-११॥ ततः श...

Ayurvedic lifestyle prescription for prevention of autoimmune disorders स्वस्थस्यस्वास्थ्यरक्षणंआतुरस्यविकारप्रशमनचं । च. सू.३०/२६ Prayojan of ayurveda is also duty of Vaidya to keep the स्वस्थ immune to diseases and to make the diseased person healthy. त्रिसूत्रशाश्वतंपुण्यंबुबुधेयं पितामह:।च.सं. सू.१ Ayurveda was learned by rishis in sutra form from Indra as a result of need of rishis to peacefully continue their spiritual,religious,learning activities without any distraction from the newly developed diseases in those times. Likewise in today's time as global warming and climate change are increasing alongside our unhealthy lifestyles,people are acquiring new diseases. The unhealthy condition of body is rendering a person being unsuccessful & depressed in his personal and social life. Hetu, Linga, Aushadh is the Trisutra which Bharadwaj muni gained from Indra.Using this we can treat any disease irrespective of its name like Autoimmune disease. विकारानामाऽकुशलो न...

लेखमाला मोती ५ *'विरुध्दाहार' सिध्दांताचा* *चिकित्सेत उपयोग* = 'विरुध्दाहार' ही संकल्पना आयुर्वेदाचे वैशिष्टय आहे. आयुर्वेदात बर्याच रोगांचा महत्वाचा हेतु म्हणुन *'विरुध्दाहार* ' हा सांगितलेला आहे.जर आपण ग्रंथांचा व्यवस्थित अभ्यास केला तर आपल्या असे लक्षात येते की विरुध्दाहाराचा ग्रंथकारांनी चिकित्सा म्हणुन ही उल्लेख केलेला आहे.होय चिकित्सा म्हणुन! ते कसं काय? हे बघण्यासाठी पहिले आपण विरुध्दाहाराबद्दल माहिती घेऊ.  *विरुध्दाहाराची व्याख्या-*   _यत् किंचित दोषामास्त्राव्य न_ _निर्हरति कायतः।_   _आहारजातं तत्_ _सर्वमहितायोपपद्यते।।_ _च.सू२६/८५_  जे आहार द्रव्य(आहार आणि औषधी द्रव्य-चक्रपाणि) दोषांचा स्त्राव करतात पण त्यांना शरीराच्या बाहेर काढु शकत नाही त्यांना ' *विरुध्दाहार'* असे म्हणतात. याचे *१८* प्रकार सांगितलेले आहेत. -   _यच्चापि देशकालाग्निमात्रा........_   _.....हृद्संपद्विधीभिश्च यत्।।_ _च.सू२६/८६-८७_  वर सांगितल्या प्रमाने 'विरूध्दाहार' हा शरीरात दोषांचा स्त्राव करतो पण त्यांना शरीराच्या बाहेर काढत नाही.आपण शोधन चिकित्सेत दोषांच...

*Scarcity syndrome* टीव्हीवर अनेक विक्री चॅनल वर विशिष्ट ऑफर देऊन झाली की लगेच एक घड्याळ सुरू होते.....अमुक इतक्या वेळात तुम्ही हे घेतले तर इतके स्वस्त वगैरे..... अनेक सेवा, कोर्स चे ऑफर विकणारे सेमिनार मध्ये तर हमखास ते त्यावेळची खास ऑफर म्हणून अनेकदा काही लाखाची मूल्य असणारी सेवा चक्क दहा हजारांचे आत देऊ करतात..... पण केवळ १५ मिनिटात तुम्ही निर्णय घ्यायचा ह्या अटीवर......(एकाने कोविड स्पेशल ऑफर म्हणून 5लाखाचा कोर्स 9999/- ला देऊ केला! म्हणजे मूळचा कोर्स नक्कीच त्याहून ही कमी मूल्याचा असेल!!)  प्रेमाचे बाबत तर लैला मजनू यांना समाजाने जितका विरोध केला तितके ते प्रेम अधिक उत्कट होत गेले म्हणून आज त्यांचे नाव सहज कोणीही घेतो.... पण त्यांना विरोध आणि तो ही टोकाचा न करता तर ही पात्र इतकी अजरामार झाली असती का हो?? असेच कोणत्याही चित्रपटाचा फर्स्ट डे फर्स्ट शो चे !! वास्तवात तो चित्रपट पुढे अनेक दिवस अनेक आठवडे त्याच चित्रपटगृहात कोणीही त्यांच्या सोयीच्या वेळेला जाऊन नक्की बघू शकतात. परंतु फर्स्ट डे फर्स्ट शो ची किंवा हल्ली तर प्रीमियर शोची त्यात भर पडते आणि लोकांना त्या कधी न मिळणाऱ्य...

काकमाची Solanum nigrum अभिधानमज्जरी । मदनादिगणवर्ग २२. सुरसादिवर्ग सुरसयुगफणिज्जं कालमालो विलङ्गः खरबुसविषक्णीकट्फलं कासमर्दः ।  क्षवकझरसिभाडूगी कामुका काकमाची कुलहलविषमुष्टी भूस्तृणो भूतकेशी॥ सुरसादिर्गणः श्लेष्ममेदःक्रिमिनिषूदनः । प्रतिश्यायारुचिश्वासकासघ्नो व्रणशोधनः । काकमाची कपोता च माचीका सर्पकारिका। काकसाह्वा बर्बरिका चायसी जङ्गनीफला।  कृष्णमूला गूढफला कवी बहुफला तथा।  रसायनवरा प्रोक्ता शब्दैः पर्यायवाचकैः ||३१९।। अभिधानरत्नमाला ४. तिक्तस्कन्ध ||अमरकोश|। द्वितीयकाण्ड १. वनौषधिवर्ग विष्वक्सेनप्रिया गृष्टिर्वाराही बदरेत्यपि । मार्कवो भृङ्गराजः स्या त्काकमाची तुवायसी ||१५१|| अष्टाङ्ग निघण्टु ३. पिप्पल्यादिगण काकमाची गुच्छफला स्वर्या मरिचिकाफला। १६.सुरसादिगण सुरसयुगफणिज्जं कालमाला विडङ्गं खरबुसवृषकर्णी कट्फलं कासमर्दः । क्षवकसरसिभाङ्गीकार्मुकाः काकमाची कुलहलविषमुष्टी भूस्तृणो भूतवेशी ।।१२९||  सुरसादिर्गणः श्लेष्ममेदः कृमिनिषूदनः।। प्रतिश्यायारुचिश्वासकासघ्नो व्रणशोधनः ||१३०|| काकमाची गूढफला काकाह्वा माचिकाऽपि च। ...

🙏🌹सकाळी 9 ते 11 व्याधी ,अग्नी इत्यादी नुसार फळे खाणे , दुपारी एक दोन वाजता व्याधी अग्नी नुसार कंदमुळे , फळ भाज्या खाणे ( कच्या किंवा अल्प शिजवून ) आणि थोडा वरण भात खाणे  संध्याकाळी 7 च्या आत दुपार सारखा आहार घेणे . काहीजण संध्याकाळी इतर काही न खाता फक्त गोदुग्ध देखील पिऊ शकतात ( व्याधी , अग्नी etc बघून )  या प्रकारे अन्न देऊन त्या त्या व्याधीची आयुर्वेदीय चिकित्सा आणि सर्व परिचर्या देऊन पाहावे . रुग्णाला हळूहळू या अन्नावर आणणे जास्त चांगले . असे किमान 100 रुग्ण झालेवर ग्राम्य आहार , नैसर्गिक आहार ,कृतांन वर्ग या विषयी मत मांडावे ,/ तयार करावे . सर्व सुरेख उलगडा होतो . लोकांच्या संशोधना बरोबरच आपलं शास्त्र आणि आपला अनुभव खूप महत्वाचा असतो . शरीराला कार्ब , फॅट आणि प्रथिने हि एकमेकापासून तयार करण्याची किमयाही साध्य आहे , हे इथे लक्षांत असू द्यावे .,  अन्यथा आपल्याला रोजचे 60 gm प्रोटीन लागते आणि भारतीयांना ते कसे केवळ 7 ते 15 gm मिळते त्या संशोधनाची लगेच लिंक यायची . हे अन्न प्रकार व्याधी हरणा साठी वापरून झाल्यावर देखील रुग्ण या जवळ जाणारा दुसरा आहार हि घेऊ शकतो . ग्रंथ...

चरक highlight -Day 5 १ सूत्रस्थानम्  २४ विधिशोणितीयोऽध्यायः Part 3.. final part सम्प्रति रक्तवाहिधमनीदुष्ट्या ये व्याधयो भवन्ति तानाह- यदा तु रक्तवाहीनि रससञ्ज्ञावहानि च । यदा त्वित्यादि।  सञ्ज्ञावहानीति सञ्ज्ञाहेतुमनोवहानि,  मनसस्तु केवलमेव शरीरमयनीभूतं;  यदुक्तं- सत्त्वादीनां पुनः केवलं शरीरमयनीभूतम् (वि. ५) इत्यादि;  किंवा रससञ्ज्ञं धातुमावहन्तीति रससञ्ज्ञवहानि (अथवा ’अन्ये तु रससञ्ज्ञं धातुमावहन्तीति रससञ्ज्ञवहानीत्याहुः; किन्तु रसासृक्चेतनावाहिस्रोतोरोधसमुद्भवाः ; पृथक् पृथक् समस्ता वा स्रोतांसि कुपिता मलाः ॥२५॥ मला इति दुष्टदोषसञ्ज्ञाः; यदुक्तं- मलिनीकरणान्मलाः इति।  मलिनाहारशीलस्य रजोमोहावृतात्मनः । प्रतिहत्यावतिष्ठन्ते जायन्ते व्याधयस्तदा ॥२६॥ मदमूर्च्छायसन्न्यासास्तेषां विद्याद्विचक्षणः । यथोत्तरं बलाधिक्यं हेतुलिङ्गोपशान्तिषु ॥२७॥ दुर्बलं चेतसः स्थानं यदा वायुः प्रपद्यते । मनो विक्षोभयञ्जन्तोः सञ्ज्ञां सम्मोहयेत्तदा ॥२८॥ पित्तमेवं कफश्चैवं मनो विक्षोभयन्नृणाम् । सञ्ज्ञां नयत्याकुलतां विशेषश्चात्र वक्ष्यते ॥२९॥ मदमूर्च्चायसन्न्यासा यथोत्तरबलोत्तराः...

भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण दारुहरिद्रा २. हरीतक्यादिवर्ग  दार्वीरुहरिद्रा च पर्जन्या पर्जनीति च ।  कटङ्कटेरी पीता च भवेत्सैव पचम्पचा ||१७५||  सैव कालीयकः प्रोक्तस्तथा कालेयकोऽपि च ।  पीतद्रुश्च हरिद्रुश्च पीतदारु च पीतकम्।| १७६||  दार्वी निशागुणा किन्तु नेत्रकर्णास्यरोगनुत्।।१७७|| दार्वीक्वाथसमंक्षीरं पादं पक्त्वा यथाघनम्। तदा रसाञ्जनाख्यं तन्नेत्रयोः परमं हितम्।।१७८|| रसाञ्जनं तार्क्ष्ष्यशेलं रसगर्भञ्चच तार्क्ष्यजम्।  रसाञ्जनं कटु श्लेष्मविषनेत्रविकारनुत्। उष्णं रसायनं तिक्तं छेदनं व्रणदोषहृत् ।।१७९|। भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण प्रतिनिधिद्रव्य    रसाञ्जनस्याभावे तु सम्यग्दार्वी प्रयुज्यते अभिधानमञ्जरी मदनादिगणवर्ग ४ . वेल्लादिवर्ग वेल्लापामार्गव्योषदार्वीसुराला बीजं शेरीषं बाह्हतं शैग्रव च।।  सारो माधूकः सेन्धवं तार्क्ष्यशेलं तृट्यौ पृथ्वीका शोधयन्त्युत्तमाङ्गम्। दारुहरिद्रा दार्वी दारुहरिद्रा पर्जन्या पर्पटोति चोद्दिष्टा । दार्वभिधानपुरोगैः पर्यायैः कथ्यते च शर्वर्याः ||७८|| कटङ्कटेरीति पलम्पचान्या कालेयकं ...